HEERLIJKHEID
HARSSENS
​
Wat is een heerlijkheid?
​
Een heerlijkheid is het grondgebied waarbinnen een heer het recht had gezag over de bewoners uit te oefenen. Het bestuur over een heerlijkheid was dus in particuliere handen. In dit geval in het bezit van de heer van Harssens. Voor zaken waar we tegenwoordig de politie of de rechter of een notaris voor nodig hebben, daar kon je bij de heer terecht.
Hij had ook het collatierecht (het recht om de pastoor of later de predikant te benoemen. En de schoolmeester. En de koster. De heer had bovendien jachtrechten, visrechten, recht op de wind, zodat hij een molen kon bouwen (en die verpachten).
In de Franse tijd, in 1795, zijn de heerlijke rechten opgeschort.
A. Rademaker tekende ’t Huis te Harssens in Groningerland ergens tussen 1700 en 1735. Afbeelding: Beeldbank Groninger Archieven.
De borg op de kaart van Willem en Frederik Coenders van Helpen (1678).
Heerlijkheid Harssens
Harssens is een buurschap in de Nederlandse gemeente Het Hogeland op de grens met de gemeente Groningen. Het ligt net ten noorden van het Van Starkenborghkanaal aan een oude loop van het Selwerderdiepje. Het grondgebied wordt doorsneden door de Provinciale weg N361.
​
Op deze foto is de locatie van het vroegere steenhuis rechts te zien. De borg met nieuw gegraven borggracht ligt in het midden langs het Selwerder diepje. De Provinciale weg loopt rechts van boven naar beneden. (20210607-BIRDEYES-Screenshot-van-Google-Maps-Harssensbosch)
​
​
​
​
​
​
​
​
Harssens wordt voor het eerst genoemd in een register van het klooster van Werden uit omstreeks 1000.
In de veertiende eeuw is er sprake van een woontoren, een steenhuis, bij Harssens, dat stond op het voorste terrein (gerekend vanaf de huidige Provinciale weg N361), op een kleine, nu nog steeds zichtbare, verhoging. Er lag een slotgracht omheen.
Het steenhuis werd in de eerste helft van de 16de eeuw afgebroken en in 1540 werd aan de westkant (53° 15′ 47″ NB, 6° 31′ 51″ OL) op de wierde van Harssens een nieuwe borg gebouwd. De borg stond met de muren in het water van de binnengracht.
Op het borgterrein, ten noordoosten van de borg, stond de kerk. De dorpelingen werden begraven op het aanliggende kerkhof.
Op de borgklip stond ten minste één ‘schathoes’ (veestal). Ruim rondom lag een buitengracht die begin deze eeuw is hergraven. De borg is in 1742 afgebroken.
Het gebied van de heerlijkheid omvatte het vroegere steenhuis en later de borg Harssens met kerk en kerkhof en de kleine buurschap Harssensbosch. Het kerkje naast de borg Harssens heeft tot 1800 bestaan en is toen gesloopt. Het enige dat van de kerk resteert, is de luiklok, die nu in de kerk van Adorp hangt. Al in 1594 waren beide dorpen kerkelijk samengevoegd.
​
Het Groninger Landschap en Harssensbosch
Ter plaatse staat nu een boerderijtje, Harssensbosch, naar alle waarschijnlijkheid op de plaats van het voormalige schathuis van de borg.
Het boerderijtje en directe omgeving zijn eigendom van de Stichting Het Groninger Landschap. De voormalige borgklip werd in 1965 aangekocht door drs. J.J. Stienstra. Na diens overlijden in 2017 is de grond overgegaan naar de Stichting Harssens. Voor de borgklip geldt dat Het Groninger Landschap beklemd meier is. Het gebied is deels ingericht als natuurgebied, terwijl de herbouwde keuterij geschikt is voor recreatie. Op de deel is een bescheiden informatiecentrum ingericht.
​


​
Oprichting Heerlijkheid Harssens Jaap Stienstra in 1965
In 1965 kocht drs. J.J. (Jaap) Stienstra (1923-2017), toen schooltandarts te Groningen, de genoemde heerlijke rechten van Toon Fransema. Hij kocht in 1965 ook de ‘borgklip’ van Harssens, het stukje grond waar de laatste borg op had gestaan. Voor het eerst in bijna vier eeuwen waren borg en heerlijke rechten weer in één hand.
De verwerving van het borgterrein te Harssens en de heerlijke rechten leidden tot de oprichting van de Stichting Harssens. Deze stichting beheert thans het onroerend goed en ook de bij Harssens behorende rechten die Stienstra van Toon Fransema had gekocht. Jaap Stienstra werd daarmee Heer van de Heerlijkheid Harssens.
Stichting Heerlijkheid Harssens
Vanaf het jaar 2000 volgen de ontwikkelingen elkaar wat sneller op. In dat jaar wordt de stichting Heerlijkheid Harssens gevormd. Het bestuur van deze stichting, het Kapittel van Harssens, verricht onderzoek naar de geschiedenis van Harssens. Het Kapittel wil ook ‘spelen’ met de geschiedenis van de heerlijkheid en zo belangstelling wekken voor wat jonkers, redgers en collatoren in het verleden hebben gedaan. Reden voor de stichting Heerlijkheid Harssens om een oude ‘gerechtigheyd en heerlijkheyd’ in een moderne vorm in ere te houden en daarvoor belangstelling te wekken bij een breder publiek. Daartoe worden onder meer ‘landdagen’ belegd: bijeenkomsten met een speciaal thema voor belangstellenden.
​
Fundamenten
In 2004 werden de fundamenten van de 16e-eeuwse borg in Harssens teruggevonden. De borg had een ‘L’-vorm met een afmeting van circa 18 bij 5 meter, met op de noordwest-hoek nog een deel van 5 bij 5 meter.
Nationaal Rijtuigmuseum
Stienstra zette zich in het algemeen in voor het behoud van oudheden: erfgoed dat verloren dreigde te gaan, waaronder het gehucht Aduarderzijl.
Hij had bovendien een grote passie voor oude rijtuigen. In de jaren vijftig van de vorige eeuw was Jaap Stienstra een van de grondleggers van het Nationaal Rijtuigmuseum op Nienoord in het Groningse Leek.